W poszukiwaniu lokalizacji tuneli ucieczkowych

W sobotę 11 sierpnia teren byłego obozu jenieckiego w Szubinie odwiedził z ekipą TVP Lublin Pan Adam Sikorski - historyk, dziennikarz, reżyser, scenarzysta, poeta i kierowca rajdowy - telewidzom, a w szczególności pasjonatom historii, znany jako autor popularnego programu o tematyce historycznej pt.: „Było, nie minęło - Kronika Zwiadowców Historii”. Podczas przeprowadzonych w tym dniu sondażowych badań archeologicznych powstał kolejny odcinek jego programu poświęcony ucieczkom z Oflagu XXI-B i Oflagu 64, którego emisja przewidziana jest już we wrześniu br. W poszukiwaniu pozostałości tuneli ucieczkowych wykonane zostało badanie gruntu w zachodniej części byłego obozu za pomocą georadaru. Badania przeprowadził Pan Dariusz Szymanowski, geodeta, prezes Stowarzyszenia "Wizna 1939". Nadzór archeologiczny z ramienia Muzeum Ziemi Szubińskiej prowadził archeolog Robert Grochowski. Przebieg prac relacjonuje film oraz obszerna relacja fotograficzna do obejrzenia w galerii itvszubin.

Czego poszukiwaliśmy?

Poniżej przedstawiono plan obozu jenieckiego Oflag 64 naszkicowany na podstawie zdjęcia lotniczego wykonanego przez Wywiad Brytyjski prawdopodobnie w maju 1944 r. Budynki oznaczone na czerwono nie istnieją, zaś budynki oznaczone na zielono stoją na swoim miejscu, lecz przez lata powojenne były przebudowywane. Wewnątrz obozu w różnych okresach wydzielone strefy niedostępne dla jeńców, na przykład budynek (8), w którym mieszkali jeńcy sowieccy był odseparowany od reszty budynków, z kolei na przykład kaplica (6) była niedostępna przez pewien czas dla jeńców Oflagu XXI-B w tzw. „okresie pilotów RAF” ze względu na podejmowane z niej próby ucieczek. Żółtymi strzałkami oznaczono potencjalne lokalizacje tuneli, których poszukiwaliśmy.

By zapobiec ucieczkom we wrześniu 1942 r. Niemcy zainstalowali podziemne mikrofony, których rozlokowanie nie było znane jeńcom. Tzw. przeciwtunelowe rowy wykopano pomiędzy dwoma barakami ulokowanymi na wzgórzu, jak również pomiędzy ogrodzeniem ostrzegawczym. Komitet ucieczkowy popierał kopane jesienią tzw. „blitz tunnels”, dlatego że możliwe było szybkie ich ukończenie oraz podjęcie ucieczki przed nastaniem zimowej pogody, która znacząco zmniejszała szanse powodzenia dalszej ucieczki albo kopane zimą, dłuższe i bardziej pracochłonne tunele, które planowano wykorzystać w celu masowej ucieczki wiosną. Od września do listopada 1942 r. pracowano nad tzw. „blitz tunnels”, „lightning tunnels” – błyskawiczne tunele – zazwyczaj krótkie, płytkie i proste w konstrukcji. Rozpoczęto kopanie trzech takich tuneli, z których dwa odkryto po miesiącu, w tym jeden w kaplicy pod głównym ołtarzem. Trzeci tunel, typu „kret” (‘mole tunnel’), kopany był metodą rycia ok. 50 cm poniżej powierzchni z ogrodu znajdującym się w zachodniej części obozu, gdzie rosły wysokie rośliny (asparagus). Tunel drążony przez Thomasa D. Calnana, Iana Crossa, Roberta Kee był bez szalunku i wkrótce zawalił się, co sprawiło, że Calnan nieomal stracił życie.

Krótka charakterystyka tuneli ucieczkowych drążonych w Szubinie

• Tunel Fanshave’a: wejście w jednej z dwóch toalet latryny po wschodniej stronie obozu (budynek 19); komora 4 x 1,5 x 1,8 m; kopany głębokości na poziomie 4,5 metra pod powierzchnią, ok. 9 metrów od wyjścia kopano pod kątem; wyjście przewidziano w redlinie pola ziemniaków 4,5 metra od ogrodzenia; pracę rozpoczęto w styczniu 1943 r.; zaangażowanych było 28 jeńców, podzielonych na trzy grupy – kopiący; wykonujących prace zabezpieczające – szalunek, oraz dystrybuujących  piasek; tunel miał wentylację oraz oświetlony był lampami olejowymi – paliwo margaryna; kierunek oznaczony na planie – domniemany.

• Tunel Edge’a (Richard Edge and David Strong): wejście w jednej z dwóch toalet, w baraku po zachodniej stronie; kierowany  do lasu, miał elektryczne oświetlenie, 33 metry, 18 poza drutem, prace rozpoczęto w grudniu 1942 r., w prace zaangażowanych było 76 jeńców, potencjalna lokalizacja w miejscu nieistniejącego budynku 11 – tunel został odkryty przez Niemców.

• Tunel Erica Williamsa (Cookhouse Tunnel): wejście pod nieczynnym bojlerem w kuchni, kopany w kierunku południowym; zalany przez wody gruntowe, w związku z czym projekt porzucono; prawdopodobnie zamierzano przekopać się na drugą stronę ulicy; po osuszeniu się tunelu wrócono do ponownego kopania, osiągnięto odległość terenu wokół baraku Rosjan, ucieczka innym tunelem w nocy 5/6 marca 1943 r. przerwała projekt. Potencjalną lokalizację wskazuje poniższy plan Oflagu XXI-B – wskazane miejsce tunelu (A) w rzeczywistości mogło zaczynać się z budynku (16), ponieważ w przyległej przybudówce budynku (3) znajdowały się prysznice. Pomysł kopania tego tunelu z oznaczonego miejsca wydaje się być dość absurdalny ze względu na konieczność drążenia pod ziemią bardzo długiego tunelu, dlatego uważam, że możliwa jest inna jego lokalizacja z pomieszczenia z kuchni w budynku (4). Przeczy temu jednak informacja z literatury anglojęzycznej o przerwaniu kopania wokół baraku Rosjan.

• Tunel Pantona: wejście w jednej z latryn wewnątrz jednego ze skrajnych baraków na wzgórzu; w kierunku północnym; zalany; brak rzetelnej bardziej szczegółowej informacji o lokalizacji.

• Tunel Asselina (Eddie Asselin): początek w publicznej latrynie po zachodniej stronie obozu (18), ostatnie miejsce w tylnym rzędzie w pobliżu pisuaru; komora robocza o wymiarach 4,5x3x1,8 m; wejście do tunelu właściwego piniowym włazem o głębokości 3 metrów o poziomu podłogi komory, wymiary tunelu właściwego: 60 x 60 cm, wyjście podprowadzono pionowo do wysokości ok. 1 metra poniżej poziomu. Przekopanie ostatniego metra zajęło ok. 3 godzin podczas gdy uciekinierzy czekali już w tunelu (23) i 10 w komorze – jest to jedyny tunel wykorzystany do ucieczki w Szubinie, w nocy 5/6 marca 1943 r uciekło 33 jeńców.

• Tunel Cory’ego: kopany przez Amerykanów z budynku (10), brak charakterystyki, poza informacją o kierunku tunelu, komitet ucieczkowy zadecydował o zaprzestaniu przedsięwzięcia po rozstrzelaniu uciekinierów z Żagania. Początek tunelu Cory’ego znajduje się w miejscu obecnej szkoły Zakładu Poprawczego. Odkryto go podczas prac budowlanych i niwelacji terenu w 1969 roku. Część tunelu może być nadal możliwa do zlokalizowania na wysokości drogi gruntowej pokrywającej się ze zachodnią częścią ogrodzenia obozu.

 Zdjęcie z Gazety Pomorskiej z 1970 opisane: "W miejscu, w którym znajdował się niegdyś słynny tunel, którym uciekali jeńcy Oflagu XXIB wznoszą się mury nowoczesnej szkoły".

Co udało się zlokalizować:

Wyniki badań wskazują na obecność pod ziemią charakterystycznych anomalii gruntu w miejscu potencjalnych lokalizacji tuneli Asselina oraz Edge'a w pobliżu obecnego zachodniego ogrodzenia działki należącej do Zakładu Poprawczego. Obecność takich samych anomalii stwierdzono także po zewnętrznej stronie ogrodzenia (w czasie wojny teren ten znajdował się jeszcze w obrębie obozu) oraz stwierdzono je w kilku przekrojach, co może świadczyć o drożności potencjalnych reliktów tuneli ucieczkowych.  W najbliższym czasie w miejscu stwierdzonych anomalii mają zostać wykonane wykopy sondażowe, które pozwolą zweryfikować wstępną interpretację wyników sobotnich pomiarów georadarem i być może odkryć chociaż pozostałości drewnianego szalunku tuneli ucieczkowych kopanych w tym miejscu w czasie II wojny światowej. 

  

Wynik wskazujący anomalie gruntu na głębokości ok. 2 metrów

Strona z książki pt.: "The Camera Became My Passport Home" (autorzy: Ben van Drogenbroek i Steve Martin) wskazuje lokalizację tunelu Edmunda "Eddie" Asselina  (nazywanego w literaturze" "Abort" tunnel; "abort" z niemieckiego = "toaleta") oraz tunelu Dickiego Edge'a. Potencjalną lokalizację tych dwóch tuneli potwierdziliśmy za pomocą badania georadarem.

Wideorelacja itvszubin:

© Mariusz Winiecki