How the residents of Szubin helped to allied POWs part 2.

The below text is the continuation from the first part of the article by Czesław Sobecki published in Gazeta Pomorska. This second part was published a week later in the weekend issue (1/24-25/1970).

***

Planning to escape, Bryks and his colleagues also have thought about civil clothing and documents. Civilian clothes, as well as black paint necessary for the "modification" of uniforms into civilian clothes, were provided by Poles. Jachalski gave his camera, which the future escapees used to take the passport photos. Films were developed at Henryk Szalczyński's. He also has made the prints. The forms necessary for identity documents (the so-called Kennkarte) were reportedly provided by Ignacy Kowankowski who worked in the Municipal Office. Erdmann secured Nazi revenue stamps, rubber stamps were forged by the POWs themselves, who, as rumors say, have arranged a makeshift printing house in the camp.

From the story told by Jachalski and Erdmann, we learned that the person who used to provide permanent assistance to English prisoners, and who was Bryks' liaison officer, was a saleswoman of the colonial shop Stefania Maludzińska (now Rakoczy). Miss Stefania used to contact Bryks, among others, via a 14-year-old Stefan Frankiewicz, who as a trained tinsmith-fitter was also employed in the POW camp.

– I often carried them food from the city and civilian clothing – tells Stefan Frankiewicz (who currently lives in Bydgoszcz). I have contacted mainly the Czech major in the RAF uniform. He asked me to deliver shovels, "lineman's pliers" and other tools that I had provided for him. They needed these tools to dig the tunnel. He also confided me in the plans of escape and shortly before it he asked for maps of Germany and Poland. The place of our meetings (about which did not know even my older companion Wilhelm Musialik) was a boiler room. Also, a farewell to the nice Czech and his English colleagues took place there. We exchanged commemorative post stamps. They warmly thanked me for help. I also received several photos with the signatures and addresses of my friends from the camp. I remember that one of them was called John. We said goodbye with tears in our eyes, promising ourselves that after the victory we will write to each other...

It is time for the account of Stefania Rakoczy (née Maludzińska). As already mentioned, she worked in a colonial shop owned by German, Guenter Jeschke, and she was the first who learned the real name of the Czech major. – I got to know him by letter – through his friend – recalls Ms. Stefania – The latter often used to come to our store for stuff and when he learned that I was a Pole one day he brought a letter written in Polish. The author of the letter was Major Bryks. When we got to know each other better and when the mutual trust between us strengthened, he asked me to rent a camera (as is known Ms. Stefania obtained it from Jachalski). Later, he introduced me to the details of the planned escape. If I remember correctly, it took place at the beginning of March 1943.

This is confirmed by our previous interviewees, although none of them can give an exact date. No wonder, more than 26 years have passed since then. Time must have worn it away - sighed Mrs. Stefania, whom we visited in Toruń, in her bright, fresh-smelling fresh apartment at Jaroczyński Street.

– You ask me how did the escape go? – Well, quite prosaically. Bryks and his friend, an Englishman, left the camp in the morning or at noon in the sewage wagon. Later at night, 45 prisoners of war escaped through the tunnel, which was number of POWs occupying one barrack. As I remember, Bryks and his friend were taken out from the camp by Franciszek Lewandowski. First, they came to my parents' apartment, from where I led them to the Lewandowski's...

So we are looking for Franciszek Lewandowski. Unfortunately, he lives in Zielona Góra, but his cousin Kazimierz lives in Szubin at Nakielska Street. From him, therefore, we learn the fate of the brave Major Bryks and his companions.

– Together with my brother Stanisław and cousin Franciszek, we worked as a farmhand on the Szubin-Wieś estate – Kazimierz Lewandowski began his story – The manager, or in German "Der Treuhänder", was the German named Widerher. Twice a week, we went to the POW camp for a "slurry" from the latrines and toilets. I do not remember exactly from whom, but it seems to me that from Stefa Maludzińska, I've learned that the Czech in English uniform and his colleagues want to escape. We're supposed to help them because Bryks and one of his buddies got the idea to get off in the honey wagon...

According to the original caption on this photograph are the three escapees described in the article. from left: unknown Yugoslavian, Maj. Józef Bryks and presumably the Englishman John Moritz.

I remember that Franek went there with a sewage wagon on Friday, uncoupled his horses, and left the wagon in the camp. He did so because, because the hole through which the slurry was poured into the tanker, was too small and Bryks, who was a sturdy man, could not squeeze through it. Franek said the guards that because there is not enough of liquid manure, he will come back for the honey wagon in two days. In the meantime, Bryks and the Englishman, whose name was, I guess, John Moritz, enlarged the hole and two days later (it was probably on March 4, 1943) they left the camp without any problems. At night, their colleagues escaped through the tunnel.

One of them (he was a Yugoslavian), came to my cousin Tadeusz Lewandowski's apartment. Krawański brought them there. Bryks and Moritz, who had beforehand stopped for an hour at the Maludziński's, were already there. We gave them a warm supper and civil hats. At night, we led them out to the cowshed and "buried" in the hay. They stayed there for over a week. Then, when the danger had passed, we placed them in an empty barn that previously had been thoroughly searched by Nazi gendarmes. We secretly provided them with food there. Stefania Maludzińska and now deceased Marianna Budziak did it too.

The Nazis were unable to capture Bryks and his companions. Relatively easier they captured the remaining escapees. They escaped only to facilitate the task of Bryks and his companions. Only those three seriously thought about escaping. The rest escaped only seemingly.

What happened to Bryks and his two companions?

From the further accounts of Kazimierz Lewandowski and Stefania Rakoczy, we learn that two escapees (provided with food, maps, and documents) left their hiding place on March 28 and by a freight train (Polish train drivers were in whom they would transport) to Bydgoszcz, and from there to the General Government. They were Bryks and the unknown Yugoslavian who wanted to escape to the east.

The third fugitive, the Englishman John Moritz, sprained his leg while escape. He fell into the hands of the Germans near Wieszki, right at the edge of the forest. At the gendarmerie post when interrogated, he made up a story that he was waiting for a British plane that would take him to Great Britain.  – My two colleagues are already there – he said boldly to the Germans.

Meanwhile, Bryks and his Yugoslavian colleague were already in Warsaw, from where they sent letters to their friends in Szubin. Both escapees managed to make contact with the resistance and took part in the Warsaw Ghetto Uprising. The Yugoslavian died during the uprising. Major Bryks was taken a prisoner for the third time and was held in the camp near Królewiec. He sent several letters to Stefania Maludzińska and Tadeusz Lewandowski from there. After the liberation, he returned to his homeland. His recent address is Maj. Józef Bryks, Olomunc, Musejni Street.

It is difficult to say if the other prisoners of war of POW camp in Szubin are still alive and where do they live. It is worth mentioning that for a short time there were among them also Polish airmen fighting along with their British brothers-in-arms. One of them was Henryk Skalski (prisoner No. 3749) who currently resides in Great Britain.

Among other British prisoners of war held in the Szubin camp worth of mentioning is Peter Thomas, the former Undersecretary of the British Ministry of Foreign Affairs. This pilot, who together with his Polish colleagues took part in the famous Battle of Britain was met several years ago in London by the chairman of the board of the Provincial National Council in Bydgoszcz – Aleksander Schmidt. Sir Peter Thomas was shot down over the Third Reich and in 1942 he was sent to POW camp in Szubin. He exactly remembered details of the famous escape from March 1943, in which presumably he took part escaping "as a decoy".

In Texas (USA), lives the former prisoner of war of the camp in Szubin - Amon Carter (junior). To this day, he maintains a cordial contact with a resident of Szubin, Mrs. Prakseda Lewicka (during the occupation she was named Napierała), who helped his friend escaping from the camp. In 1956 Major Amon Carter together with his wife have visited the former POW camp in Szubin and he paid a brief visit to Mrs. Lewicka.

Stefania Rakoczy, among her dearest family memorabilia, stores photos of people she helped during the occupation. The special place among these memorabilia has thanks letter from to the commander-in-chief of the RAF, for the help given to the soldiers of the British Commonwealth during the World War II.

Mrs. Stefania also collaborated with the American POWs. One day one of the guards has noticed that she waved her hand to the Yankees. In July 1944 she was arrested and sentenced to 8 months in prison. The brave woman, however, escaped after two months of imprisonment and after many adventures (it would be worthwhile to write a separate article about it) to Bydgoszcz, and from there to ... Szubin, where - hiding with friends - luckily survived until the liberation.

Repressions of the occupant also affected the mother of Mrs. Stefania, who was sentenced to prison for three months for giving the prisoners of three rolls. Wilhelm Musialik received a similar kind of punishment when during searching of his apartment three English cigarettes were found. The Gestapo did not spare the 14-year-old Stefan Frankiewicz. During brutal questioning, Germans constantly threatened him with a whip. The brave boy did not break down and didn't give up his allied friends. From his story, however, it appears that he almost was broken.

Well, as we previously mentioned, he received from his friends from the camp several photos with autographs and addresses of the POWs. He carried these photos with him all the time, just under the pass to the camp, which he kept in the cellophane frame. During the interrogation, the Gestapo demanded a pass. Only then Frankiewicz realized that he forgot about the pictures hidden under the Ausweis. Fortunately, the Gestapo did not notice that there were pictures under the Ausweis and that there was no failure.

Mother of Frankiewicz, having learned from her son about this incident, burned all the pictures at night, depriving her son of precious, but very dangerous at that time, memorabilia. From those years only remained him a starry badge with the cross in the middle and the French inscription "Honi soit qui mal y pense" (a disgrace to one who thinks bad about it).

CZ. SOBECKI

PS. The author of the article realizes that his account is not full and has shortages. Desiring to complete this story and give a possibly full picture of the events from nearly 27 years ago, the author asks everyone who could provide information on Poles helping to the prisoners of Oflag XXIB in Szubin for a telephone contact or letter contact with the editor. By the way, author wishes to thank Comrade Hieronim Kaproń from the provincial committee of The Polish United Workers' Party for help in collecting the material for the article.

Copyright © for the Polish translation by Mariusz Winiecki

Jak mieszkańcy Szubina pomagali jeńcom alianckim II

Poniższy tekst jest kontynuacją części pierwszej artykułu autorstwa Czesława Sobeckiego, który ukazał się w styczniu 1970 roku na łamach Gazety Pomorskiej. Ta druga część została opublikowana tydzień później, również w wydaniu weekendowym 24/25.01.1970.

***

Planując ucieczkę Bryks i jego koledzy pomyśleli również o cywilnej odzieży oraz o dokumentach. Cywilne ubrania jak również czarną farbę niezbędną do “przeróbki” mundurów na cywilne ciuchy dostarczyli im Polacy. Jachalski ofiarował swój aparat fotograficzny, którym przyszli uciekinierzy wykonywali sobie zdjęcia paszportowe. Filmy wywoływano u Henryka Szalczyńskiego. U niego też robiono odbitki. Niezbędne formularze do dowodów (tzw. kennkart) dostarczył podobno pracujący w Zarządzie Miejskim jako goniec Ignacy Kowankowski. Erdmann postarał się o hitlerowskie znaczki stemplowe, pieczątki podrobili sami jeńcy, którzy jak głoszą wieści, urządzili sobie na terenie obozu prowizoryczną drukarnię.

Z opowiadania pp. Jachalskiego i Erdmanna dowiedzieliśmy się, iż osobą która udzielała stałej pomocy jeńcom angielskim i która była łączniczką Bryksa, była sprzedawczyni sklepu kolonialnego Stefania Maludzińska (obecnie Rakoczy). Panna Stefania kontaktowała się z Bryksem m. in. przez 14-letniego Stefana Frankiewicza, który jako przyuczony blacharz-instalator zatrudniony był również na terenie oflagu.

– Często nosiłem im z miasta żywność i cywilną odzież – opowiada Stefan Frankiewicz (który mieszka obecnie z Bydgoszczy). Kontaktowałem się przede wszystkim z czeskim majorem w mundurze RAF-u. On prosił mnie o dostarczenie łopatek, „kombinerek” i innych narzędzi, które mu dostarczyłem. Narzędzia te potrzebne były do kopania tunelu. Zwierzył mi się również z planów ucieczki i krótko przed nią prosił o mapy Niemiec i Polski. Miejscem naszych spotkań (o których nie wiedział nawet mój starszy współtowarzysz pracy Wilhelm Musialik) była kotłownia. Tam też nastąpiło pożegnanie z sympatycznym Czechem i jego angielskimi kolegami. Wymieniliśmy pamiątkowe znaczki. Gorąco dziękowali mi za pomoc. Otrzymałem też kilka zdjęć z podpisami i adresami moich znajomych z obozu. Pamiętam, że jednemu z nich było na imię John. Żegnaliśmy się ze łzami w oczach, obiecując sobie, że po zwycięstwie będziemy pisywać do siebie…

Pora teraz na relację pani Stefanii Rakoczy (z domu Maludzińska). Jak już wspomnieliśmy pracowała ona w sklepie kolonialnym u Niemca Guentera Jeschkego i pierwsza dowiedziała się prawdziwego nazwiska czeskiego majora. – Poznałam go listownie – przez jego kolegę – wspomina pani Stefania – Ten ostatni przychodził często do naszego sklepu po towar i dowiedziawszy się, że jestem Polką przyniósł któregoś dnia list napisany po polsku. Autorem listu był mjr Bryks. Kiedy poznaliśmy się lepiej i nabraliśmy do siebie zaufania poprosił mnie o wypożyczenie aparatu fotograficznego (p. Stefania uzyskała go jak wiadomo od Jachalskiego). Później wtajemniczył mnie w szczegóły ucieczki. O ile dobrze pamiętam miała ona miejsce w początkach marca 1943 roku.

Potwierdzają to poprzedni nasi rozmówcy, chciaż nikt z nich nie potrafi podać dokładnej daty. Nic dziwnego, przecież od tego czasu upłynęło przeszło 26 lat. Wiele zatarło się w ludzkiej pamięci – westchnęła pani Stefania, którą odwiedziliśmy w Toruniu, w jej jasnym, pachnącym świeżą farbą mieszkaniu przy ul. Jaroczyńskiego.

– Pyta pan w jaki sposób przebiegła ucieczka? – Ano dość prozaicznie. Bryks i jego kolega Anglik wyjechali rano lub w południe z obozu w zbiorniku od gnojówki. Dobiero w nocy tego dnia uciekło przez tunel 45 jeńców, czyli cały jeden barak. O ile pamiętam to Bryksa i jego kolegę wywiózł z obozu Franciszek Lewandowski. Najpierw zawitali do mieszkania mych rodziców, skąd doprowadziłam ich do Lewandowskich...

Szukamy więc Franciszka Lewandowskiego. Niestety, mieszka on w Zielonej Górze, ale w Szubinie przy ulicy Nakielskiej mieszka jego kuzyn Kazimierz. Od niego więc dowiadujemy się dalszych losów dzielnego majora Bryksa i jego towarzyszy.

– Razem z bratem Stanisławem i kuzynem Franciszkiem pracowaliśmy jako parobcy na majątku Szubin-wieś – zaczął swe opowiadanie p. Kazimierz Lewandowski. – Zarządcą, czyli „treuheanderem” był Niemiec o nazwisku Widerher. Dwa razy w tygodniu jeździliśmy do oflagu po gnojówkę z tamtejszych latryn i ubikacji. Nie pamiętam dokładnie od kogo, ale wydaje mi się, że od Stefy Maludzińskiej dowiedzieliśmy się, że Czech w angielskim mundurze i jego koledzy chcą uciec. Mieliśmy im w tym pomóc, gdyż Bryks i jeden z jego kumpli umyślili, aby zwiać w fasie od gnojówki…

Pamiętam, że Franek zajechał tam z fasą w piątek i wyprzegnąwszy konie zostawił ją na terenie obozu. Zrobił to zaś dlatego, gdyż otwór, którym wlewano gnojówkę był za mały i Bryks, który był silnej budowy nie mógł się przez niego przecisnąć. „Wachmanom” Franek powiedział, że ponieważ gnojówki jest za mało, wróci po fasę za dwa dni. W międzczasie Bryks i Anglik, zdaje się, że nazywał się on John Moritz, powiększyli otwór i dwa dni później (było to chyba 4 marca 1943 r.) bez przeszkód wyjechali w fasie z obozu. W nocy uciekli przez podkop ich koledzy.

Jeden z nich (był to Jugosłowianin), przywędrował do mieszkania mojego kuzyna Tadeusza Lewandowskiego. Doprowadził ich tam Krawański. Przebywali tam już Bryks i Moritz, którzy uprzednio zatrzymali się na godzinę u Maludzińskich. Daliśmy im ciepłą kolację i cywilne czapki. Nocą wyprowadziliśmy ich do obory i „zakopaliśmy” w sianie. Przebywali tam przeszło tydzień. Potem, gdy minęło już niebezpieczeństwo ulokowaliśmy ich w pustej stodole, którą uprzednio dokładnie przetrząsnęli hitlerowscy żandarmi. Tam potajemnie dostarczaliśmy im jedzenie. Robiła to także Stefania Maludzińska oraz nieżyjąca już dziś Marianna Budziak.

Hitlerowcom nie udało się ująć Bryksa i jego towarzyszy. Stosunkowo łatwo natomiast ujęli pozostałych zbiegów. Uciekali oni bowiem tylko w tym celu, aby ułatwić zadanie Bryksowi i jego towarzyszom. Tylko Ci trzej myśleli na serio o ucieczce. Reszta uciekała tylko pozornie.

Co stało się z Bryksem i jego dwoma towarzyszami?

Z dalszych relacji Kazimierza Lewandowskiego i Stefanii Rakoczy dowiadujemy się, iż dwójka uciekinierów (zaopatrzona w żywność, mapy i dokumenty) opuściła 28 marca swoją kryjówkę i pociągiem towarowym (polscy maszyniści byli wtajemniczeni kogo będą wieźli) dotarli szczęśliwie do Bydgoszczy, a stamtąd do Generalnej Guberni. Byli to Bryks i nieznany z nazwiska Jugosłowianin, którzy chcieli uciec na wschód.

Trzeci uciekinier, Anglik John Moritz, zwichnął podczas ucieczki nogę. Wpadł w ręce Niemców koło Wieszek, tuż na skraju lasu. Przesłuchiwany na posterunku żandarmerii zmyślił na poczekaniu bajeczkę, iż czekał na samolot brytyjski, który miał go zawieźć do Wielkiej Brytanii – Moi dwaj koledzy już się tam znajdują – oświadczył bezczelnie Niemcom.

Tymczasem Bryks i jego jugosłowiański kolega przebywali już Warszawie, skąd nadesłali listy do swych szubińskich przyjaciół. Obaj uciekinierzy zdołali nawiązać kontakt z ruchem oporu i brali udział w powstaniu w getcie warszawskim. Jugosłowianin poległ w czasie powstania. Mjr Bryks dostał się po raz trzeci do niewoli hitlerowskiej i przebywał w obozie pod Królewcem. Przesłał stamtąd parę listów do Stefanii Maludzińskiej i Tadeusza Lewandowskiego. Po wyzwoleniu wrócił do swej ojczyzny. Jego ostatni adres: Mjr Józef Bryks, Olomonc, Musejni.

Trudno powiedzieć natomiast czy żyją i co porabiają inni jeńcy z Szubińskiego oflagu. Warto nadmienić, iż przez krótki czas znajdowali się wśród nich również lotnicy polscy walczący u boku swych brytyjskich towarzyszy broni. Jeden z nich nazywał się Henryk Skalski (nr jeniecki 3749) i przebywa obecnie w W. Brytanii.

Z innych jeńców brytyjskich przebywających w obozie szubińskim wymienić należy Petera Thomasa, b. podsekretarza w Brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pilota tego, który wraz z polskimi kolegami brał udział w słynnej Battle of Britain spotkał przed kilku laty, podczas swego pobytu w  Londynie przewodniczący Prezydium WRN w Bydgoszczy – Aleksander Schmidt. Sir Peter Thomas zestrzelony został na Trzecią Rzeszą w 1942 roku i skierowany do oflagu w Szubinie. Dokładnie pamiętał szczegóły słynnej ucieczki z marca 1943 roku, w której jak należy przypusczać brał udział „uciekając na wabia”.

W Teksasie (USA), żyje były jeniec szubińskiego oflagu Amon Carter (junior). Do dnia dzisiejszego utrzymuje on serdeczny kontakt listowny z mieszkanką Szubina p. Praksedą Lewicką (podczas okupacji nosiła nazwisko Napierała), która udzieliła pomocy uciekającemu z obozu jego koledze. Mjr Amon Carter odwiedził wraz z żoną w 1956 roku b. obóz jeniecki w Szubinie i złożył krótką wizytę p. Lewickiej.

Pani Stefania Rakoczy wśród swych najdroższych rodzinnych pamiątek przechowuje zdjęcia ludzi, którym wydatnie pomagała w czasie okupacji. Honorowe miejsce wśród tych pamiątek zajmuje podziękowanie od głównodowodzącego RAF-u, za pomoc udzieloną podczas ostatniej wojny żołnierzom Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

Pani Stefania współpracowała również z jeńcami amerykańskimi. Jeden z „wachmanów” zauważył któregoś dnia, iż daje ona znaki ręką jankesom. W lipcu 1944 roku aresztowano ją i skazano na 8 miesięcy więzienia. Dzielna niewiasta uciekła jednak po dwóch miesiącach z więzienia i po wielu przygodach i perypetiach (warto by im poświęcić odrębny artykuł) dotarła do Bydgoszczy, a stamtąd do… Szubina, gdzie – ukrywając się u znajomych – szczęśliwie doczekała wyzwolenia.

Represje okupanta dotknęły również matkę p. Stefanii, która za podrzucenie jeńcom trzech bułek, skazana została na tyleż miesięcy więzienia. Podobną karę otrzymał Wilhelm Musialik, w mieszkaniu którego znaleziono podczas rewizji trzy angielskie papierosy. Gestapowcy nie oszczędzili również 14-letniego Stefana Frankiewicza. Poddali go brutalnemu przesłuchaniu, grożąc nieustannie pejczem. Dzielny chłopak nie załamał się i nie wsypał swych alianckich przyjaciół. Z opowiadania jego wynika jednak, że wiele nie brakowało do kompletnej wsypy.

Otóż jak wspomnieliśmy uprzednio, otrzymał on od swych przyjaciół z oflagu kilka zdjęć z autografami i adresami jeńców. Zdjęcia te nosił stale przy sobie, tuż pod przepustką do obozu, którą przechowywał w celofanowej oprawce. W czasie przesłuchania gestapowcy zażądali okazania przepustki. Dopiero wtedy Frankiewicz zorientował się, że zapomniał o znajdujących się pod ausweisem kompromitujących zdjęciach. Na szczęście, gestapowcy nie spostrzegli, że pod ausweisem znajdują się zdjęcia i nie doszło do wpadki.

Matka Frankiwicza dowiedziawszy się od syna o tym incydencie spaliła w nocy wszystkie zdjęcia, pozbawiając syna drogich, ale jakże niebiezpiecznych w owych czasach pamiątek. Z tamtych lat pozostała Frankiewiczowi jedynie gwiaździsta odznaka z krzyżem pośrodku i francuskim napisem „Honi soit qui mal y pense” (hańba temu, który o tym źle myśli).

CZ. SOBECKI

PS. Autor artykułu zdaje sobie sprawę z tego, że relacja jego nie jest pełna i posiada braki. Pragnąc uzupełnić i dać w miarę możliości wierny obraz wydarzeń sprzed blisko 27 lat, prosi wszystkich, którzy mogliby udzielić informacji na temat pomocy ludności polskiej dla więźniów Oflagu XXIB w Szubinie o telefoniczne lub listowne skontaktowanie się z redakcją. Przy okazji pragnie serdecznie podziękować tow. Hieronimowi Kaproniowi z KP PZPR za pomoc udzieloną w zbieraniu materału do artykułu.

How the residents of Szubin helped to allied POWs.

The below text is the translation of the article by Czesław Sobecki, published in Gazeta Pomorska in January 1970. The article initiates a series of texts describing the interactions of residents of Szubin with the allied POWs of Oflag XXIB.

***

... just behind the fence, there was a series of three-meter high poles, to which a dozen or so coils of barbed wire were fastened around the main buildings of the Reform School. Directly behind this square-shaped fence was the second one, and German guards were marching back and forth along the fence. With a view of this impassable barrier, involuntarily the thought of escape was associated. I realized at once that it would be an impossibility – writes in his diary Jan Jankowski, a former prisoner of the Nazis, who was interned in Szubin. The camp was located in the buildings of the Provincial Education Center. Its first prisoners were Poles, many of whom supposed never to return to their families. The camp was liquidated in the middle of the January 1940 year. The first period of unbridled Nazi terror ended. Poles breathed a sigh of relief. The buildings of the former Provincial Educational Center were deserted.

Not for long. With the start of the campaign in the West, the Nazis organized here Oflag XXIB, a prisoner-of-war camp for officers. The first transports of French and English prisoners were directed to Szubin in the summer. It was a shocking sight. The gaunt, unshaven officers of the Allied army were dying of exhaustion extending pleadingly their hands for bread. Pulled out by the Nazis from their homes Poles looked with strangled hearts on long columns marching of those who were supposed to bring them freedom. – Pain! Bread! –  the officers were begging. Despite the watchful eyes of a strong escort and local Volksdeutsches, some Poles ran home for food for hungry allies.

Since the appearance of the French and English prisoners, sincere friendship and cooperation between them and the Polish population have been struck up. Thanks to the help of Poles, there were several escapes from Oflag XXIB. The most famous took place in March 1943.

It does not mean that before that the English and French officers did not try to break out. This is indicated, among others in the Nazi German sources. For example, on the night of November 18-19, 1940, two prisoners of war have escaped from the camp in Szubin (German name Altburgund): Michael Heines, prisoner of war no. 411 and Richard Vey, number 3546. Notified about this escape, the head of gendarmerie in Inowrocław who was responsible for this area has informed about it the neighboring administrative districts, including the Poznan District. German sources do not state what was the fate of both refugees. The residents of Szubin do not remember this escape either. They remember relatively well, the so-called Great Escape of March 1943, which we have mentioned above. Around 50 people have escaped and it took place with the support of Poles. however, let's cross one bridge at a time.

At the beginning of December 1969, on the pages of our newspaper, a short mention about the revealing of the 40-meter tunnel has appeared, which in secret from the Nazis was dug at the turn of 1942 and 1943 by the prisoners of Oflag XXIB in Szubin. The traces of this unusual escape tunnel were found during the expansion of the Provincial Youth Education Center. The fact that the tunnel was perfectly masked is evidenced by the fact that it was discovered only after more than 26 years! ...

Alfons Jachalski and Zenon Erdmann talking about their cooperation with the POWs of the Szubin POW camp.

Fragments of this tunnel were shown to us by the head of the Reform School, Alfons Jachalski, and the scoutmaster Zenon Erdmann, lover of the history of Szubin. Both as Polish workers were employed during the occupation in Oflag XXIB, constantly developed by the Nazis. They told us about their contacts with prisoners of war and about the assistance given to them by Szubin residents in organizing the escape.

According to my chatters, there were between 2-5 thousand prisoners of various nations the Szubin camp. Initially, there were French, then English, Yugoslavians, and Americans. In the final phase of the war, Soviet prisoners were also in the camp.

How did the prisoners' contacts with Poles come about?

One of them named Josef Bryks was Czech and he spoke Polish perfectly. From his stories, Poles learned that in 1938 he escaped by plane from Czechoslovakia to France or England and took part in the Campaign of 1940. Shot down over France reportedly escaped from captivity, he joined RAF in the rank of major, and again fought against the Germans. Shot down for the second time in 1942 over the Third Reich, he was taken to the POW camp in Szubin. The swaggering nature and willingness to fight against the Nazis did not allow him to sit behind the wires idly. Together with other prisoners from his barrack, he started to prepare to escape.

Major Józef Bryks was an experienced conspirator. He wanted that in case of fail Nazi repressions cover the smallest number of people. Hence, the individual workers helping the prisoners did not know about each other. Therefore, each of them now knows only a piece of the story of the famous escape of the March 1943. It is hard to knock together from these scraps of memories from almost 27 years ago a complete and consistent story. Therefore, our account will be incomplete and will certainly contain a lot of gaps and understatements. We want to ask for completion of this story those readers who lived in Szubin during the occupation and have had contacts with the prisoners of war of Oflag XXIB.

Let's return to our first chatters: Alfons Jachalski and Zenon Erdmann. The first of them remembered that the tunnel Bryks and his colleagues planned to escape through began to be built in the winter of 1942. The ground was frozen and there was a low risk of collapse. The tunnel was drilled down three meters underground. Nobody was carrying out its measurements, but from the visual inspection we had carried out, the adult man - crawling - could get out through it. The escapees had taken care about getting fresh air into the underground corridor, installing aeration system made of tin cans. The walls of the tunnel were shored up with logs (boards), which were disappearing from the fire on which the tar was boiled by Zenon Erdmann and his brothers. The sand excavated from the tunnel was partially stored in the latrine building (where was an entrance to the tunnel) and carried away in the pocket of coats and uniforms, and when there was no snow it was secretly dispersed around the camp. The exit from the tunnel was just near the nearby forest, from which it was easier to continue the escape.

CZ. SOBECKI

Copyright © for the Polish translation by Mariusz Winiecki  

Jak mieszkańcy Szubina pomagali jeńcom alianckim

Poniższy tekst stanowi transkrypt artykułu autorstwa Czesława Sobeckiego, który ukazał się w styczniu 1970 roku na łamach Gazety Pomorskiej. Inicjuje on serię kilkunastu tekstów opowiadających o tym jak mieszkańcy Szubina pomagali jeńcom alianckim.

***

… tuż za płotem ciągnał się szereg słupów wysokich na trzy metry, do których przymocowano kilkanaście sznurów drutu kolczastego opasujących naokoło główne gmachy zakładu.  Bezpośrednio za tym parkanem w kształcie czworokoku biegło drugi podobny, a wzdłuż ogrodzenia maszerowały tam i z powrotem posterunki wojskowe.  Z widokiem tej nieprzybytej zapory kojarzyła się mimo woli myśl o ucieczce.  Uświadomiłem sobie od razu, że byłoby to niepodobieństwem – pisze w swym pamiętniku Jan Jankowski, b. więzień hitlerowskiego obozu internowanych w Szubinie. Obóz ten mieścił się w zabudowaniach Wojewódzkiego Zakładu Wychowawczego. Pierwotnymi jego więźniami byli Polacy, z których wielu nigdy nie miało już powrócić do swych rodzin.  Likwidacja obozu nastąpiła w połowie stycznia 1940 roku. Skończył się pierwszy okres rozpasanego terroru hitlerowskiego. Polacy odetchnęli  z ulgą. Zabudowania byłego Wojewódzkiego Zakładu  Wychowawczego opustoszały.

Nie na długo. Z chwilą rozpoczęcia kampanii na Zachodzie hitlerowcy urządzili tu Oflag XXIB, czyli obóz jeniecki dla oficerów. Pierwsze transporty jeńców francuskich a także angielskich skierowano do Szubina latem 1940 roku. Wstrząsający był to widok. Wymizerowani, nie ogoleni oficerowie armii alianckich słaniali się ze zmęczenia, wyciągając błagalnie ręce po chleb. Wypędzeni przez hitlerowców na ulice mieszkańcy miasteczka Polacy patrzyli ze ścisniętymi sercami na długie kolumny tych, którzy mieli przynieść nam wolność. – Pain! Bread! – Brot! – żebrali oficerowie. Mimo czujnych oczu silnej eskorty i miejscowych Volksdeutschów, ten i ów z Polaków pobiegł do domu po żywność  dla zgłodniałych sprzymierzeńców. 

Od chwili pojawienia się jeńców francuskich i angielskich zawiązała się szczera przyjaźń i współpraca między nimi a ludnością polską. Dzięki pomocy Polaków doszło do kilku ucieczek z Oflagu XXIB. Najgłośniejsza z nich miała miejsce w marcu 1943 roku. 

Nie oznacza to, że przedtem oficerowie angielscy i francuscy nie próbowali szczęścia. Wskazują na to m. in. źródła hitlerowskie. M. in. w nocy z 18 na 19 listopada 1940 r. z cel aresztuw obozie jenieckim w Szubinie (niemiecka nazwa Altburgund) zbiegło dwóch jenców brytyjskich: Michael Heines nr jeniecki 411 i Richard Vey, nr 3546. Zaalarmowany o ucieczce kompetentny na tym terenie szef żandarmerii w Inowrocławiu, powiadomił o niej sąsiednie okręgi administracyjne, m. in. okręg poznański.

Źródła niemieckie nie podają, jaki był los obu uciekinierów. Ucieczki tej nie przypominają sobie również mieszkańcy Szubina. Pamiętają natomiast stosunkowo dobrze, tzw. wielką ucieczkę z marca 1943 roku, o której wspominalismy powyżej. Objęła ona około 50 osób i odbyła się prz wydatnej pomocy Polaków. Nie uprzedzajmy jednak faktów. 

W początkach grudnia ubiegłego roku na łamach naszej gazety ukazała się krótka wzmianka o 40-metrowym tunelu, który w tajemnicy przed hitlerowcami wykopali na przełomie 1942 i 1943 roku więźniowie Oflagu XXIB w Szubinie. Na ślady tego niezwykłego podkopu natrafiono podczas rozbudowy Państwowego Młodzieżowego Zakładu Wychowawczego. O tym, że tunel był doskonale zamaskowany świadczy fakt, iż odkryto go dopiero po przeszło 26 latach!... 

Alfons Jachalski i Zenon Erdmann opowiadają o swoejej wspoółpracy z jeńcami szubińskiego oflagu.

Fragmenty tego tunelu pokazali nam dyrektor PMZW Alfons Jachalski oraz rozkochany w historii Szubina harcmistrz Zenon Erdmann. Obaj jako robotnicy polscy zatrudnieni byli podczas okupacji na terenie Oflagu XXIB, rozbudowywanego stale przez hitlerowców. Opowiedzieli nam o swych kontaktach z jeńcami i o pomocy, jakiej mieszkańcy Szubina udzielili im w zorganizowaniu ucieczki.

Zdaniem moich rozmówców w obozie szubińskim przebywało od 2-5 tysięcy jeńców  różnych narowodowości. Początkowo byli to Francuzi, potem Anglicy, Jugosłowianie i Amerykanie. W końcowej fazie wojny, w obozie przebywali także jeńcy radzieccy.

Jak doszło do kontaktów jeńców z Polakami?

Otóż jeden z nich nazwiskiem Józej Bryks był Czechem i świetnie mówił po polsku. Z opowiadań jego Polacy dowiedzieli się iż w 1938 roku uciekł on samolotem z Czechosłowacji do Francji i brał udział w kampanii 1940 roku. Zestrzelony nad Francją uciekł podobno z niewoli, wdział mundur RAF-u i w stopniu majora znów walczył przeciwko Niemcom. Zestrzelony po raz wtóry w 1942 roku nad Trzecią Rzeszą trafił do obozu jenieckiego w Szubinie. Junacka natura i chęć do walki z hitlerowcami nie pozwalały mu bezczynnie siedzieć za drutami. Zaczął więc wspólnie z innymi jeńcami ze swego baraku przygotowywać ucieczkę. Zaufanych robotników polskich prosił o pomoc, wtajemniczając ich każdego z osobna i w tajemnicy przed drugim częściowo w swe plany.

Major Józef Bryks był wytrawnym konspiratorem. Pragnął, aby na wypadek wsypy represje hitlerowskie objęły najmniejszą liczbę osób. Stąd też pomagający jeńcom poszczególni robotnicy nie wiedzieli o sobie nawzajem. Każdy z nich zna więc obecnie zaledwie fragment słynnej historii ucieczki z marca 1943 roku. Ze strzępów tych wspomnień sprzed prawie 27 lat trudnio sklecić jakąś idealną i zgodną z prawdą całość. Relacja nasza będzie zatem niepełna i na pewno zawierać będzie sporo luk i niedomówień. O uzupełnienie ich prosimy tych czytelników, którzy podczas okupacji przebywali w Szubinie i mieli styczność z jeńcami Oflagu XXIB.

Wróćmy jednak do naszych pierwszych rozmówców: Alfonsa Jachalskiego i Zenona Erdmanna. Pierwszy z nich przypomina sobie, iż tunel, którym zamierzali uciec Bryks i jego koledzy zaczęto budować zimą 1942 roku. Ziemia była wówczas zmarznięta i nie groziło zawalenie. Tunel znajdował się trzy metry pod powierzchnią. Nikt nie prowadził jego pomiarów, ale z oględzin, które przeprowadziliśmy wynikało, iż dorosły człowiek – czołgając się – mógł się przezeń przedostać.

Pomysłowi uciekinierzy zatroszczyli się o dopływ świeżego powietrza do podziemnego korytarza, instalując tzw. wietrzniki zrobione z puszek po konserwach. Ściany tunelu podpierali szczapami, które ginęły z ogniska, na którym gotował smołę Zenon Erdmann i jego bracia. Ziemię magazynowano cześciowo w ubikacji (znajdowało się tu wejście do tunelu) bądź też wynoszono w kieszeni płaszczy i mundurów i gdy nie było śniegu potajemnie rozrzucano po obozie. Wylot z tunelu znajdował się tuż niedaleko pobliskiego lasku, z którego łatwiej było uciekać dalej. 

CZ. SOBECKI