Przed ponad rokiem Stephen Dando-Collins, autor “The Big Break: The Greatest American WWII POW Escape Story Never Told” podzielił się ze mną kolekcją fotografii Oflagu XXI-B i Oflagu 64 znalezionych w bibliotece audiowizualnej Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie, które zamierzał zamieścić w swojej książce. Były to w zasadzie miniatury zdjęć, które wg opisu, miały być wykonane w obozie jenieckim w Szubinie podczas wizyt delegatów MKCK, ale nawet pomimo niewielkiego rozmiaru tych fotografii kilka z nich wydawało mi się być wykonanych w innych obozach. Nie miałem okazji widzieć tych zdjęć przedtem, więc poprosiłem o kopie wyższej rozdzielczości, żebym mógł bliżej się im przyjrzeć, spróbować zidentyfikować widniejące na nich budynki oraz podjąć dyskusję o poprawności ich opisu. Aktualnie kolekcja zdjęć znajdująca się w audiowizualnym archiwum MKCK pod adresem: avarchives.icrc.org ma już poprawione podpisy.
Według mojej najlepszej wiedzy delegaci MKCK w okresie między majem 1940 r. a październikiem 1944 r. odwiedzili obóz jeniecki w Szubinie, funkcjonujący w różnych okresach pod nazwą Stalag XXI B, Oflag XXIB czy Oflag 64, przynajmniej 16 razy. W archiwach MKCK znajdują się bowiem raporty datowane na 25. maja 1940 r. (Stalag XXIB), 30/31. lipca 1940 r. (Stalag XXIB), 21. listopada 1940 r. (Stalag XXIB, Schubin oraz Tur), 15/16. września 1941 r. (Oflag XXIB), 28. maja 1942 r. (Oflag XXIB), 25. września 1942 r. (Oflag XXIB), 25. listopada 1942 r. (Oflag XXIB), 25. marca 1943 r. (Oflag XXIB), 5. lipca 1943 r. (Oflag 64), 20. września 1943 r. (Oflag 64), 5. października 1943 r. (Oflag 64), 30. grudnia 1943 r. (Oflag 64), 8. marca 1944 r. (Oflag 64), 10. lipca 1944 r. (Oflag 64), 11. października 1944 r. (Oflag 64) oraz 23. października (Oflag 64). O treści poszczególnych sprawozdań będzie na pewno jeszcze okazja napisać w przyszłości, natomiast w tym artykule chciałbym przede wszystkim skupić się na wybranych fotografiach wykonanych podczas tych wizytacji.
Zarówno po wojnie, jak i już podczas pobytu jeńców w obozie, powstało kilka ogólnych planów obozu sporządzonych przez jeńców. Wiele z tych planów, zwłaszcza tych kreślonych po wojnie z pamięci, okazuje się być nie do końca poprawnymi. W rzeczy samej nie ma nic bardziej przydatnego do stworzenia takiego planu jak zdjęcie lotnicze. Swego czasu czytałem lotach zwiadowczych brytyjskiego wywiadu nad Szubinem wykonanych z Londynu w maju 1944 i zastawiałem się czy przypadkiem takie zdjęcie lotnicze nie spoczywa w którymś z archiwów. Prawie skutecznie zepsułem niespodziankę, którą chciał mi zrobić dzielący się ze mną swoimi znaleziskami Jan Daniluk, kiedy to na wieść o tym, że właśnie odbywa kwerendę w Archiwum Państwowm w Kew pod Londynem, zapytałem czy nie znalazł przypadkiem takiego zdjęcia. Można powiedzieć, że byłem prawie w siódmym niebie, kiedy usłyszałem, że właśnie TO zdjęcie trzyma w dłoniach i na nie patrzy. Moja ekscytacja sięgnęła zenitu, kiedy w środku nocy otrzymałem email z cennym załącznikiem. Z wielu powodów mogę żałować, że nie miałem kopii tego zdjęcia wcześniej, natomiast z pewnością idealnym pomysłem jest użycie jego także jako klucza do prezentowanych poniżej fotografii – otrzymanych dzięki uprzejmości Fanii Khan Mohammad z biblioteki audiowizualnej Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie.
Plan Oflagu 64 narysowany na podstawie zdjęcia lotniczego wykonanego przez Wywiad Brytyjski. Budynki oznaczone na czerwono już nie istnieją, zaś budynki oznaczone na zielono stoją na swoim miejscu, lecz przez lata powojenne były przebudowywane. Na podstawie kilku różnych zdjęć z epoki, można stwierdzić, że w po drugiej stronie ulicy znajdowały się kiedyś co najmniej dwa stawy rybne – jeden z nich oznaczono kolorem niebieskim (‘fish pond’) i tylko ten pozostał w okresie Oflagu 64 – zimą 1944 jeńcy zorganizowali na nim lodowisko, drugi istniał mniej więcej z miejscu budynków (25) i (26), co widać na zdjęciu H. Na powyższym planie nie zostały zaznaczone wewnętrzne ogrodzenia z drutu kolczastego czy widoczne w południowo-zachodniej części zasieki. Wewnątrz obozu w różnych okresach wydzielone strefy niedostępne dla jeńców, na przykład budynek (8), w którym mieszkali jeńcy sowieccy był odseparowany od reszty budynków, z kolei na przykład kaplica (6) była niedostępna dla jeńców "w okresie pilotów RAF", ze względu na podejmowane z niej próby ucieczek. Nie zostały oznaczone także inne miejsca, jak ogrody czy tereny rekreacyjne (boiska sportowe) czy dziedzińce, na których odbywały się apele. Warto zwrócić też uwagę, że obóz miał tylko cztery wieżyczki strażnicze.
Klucz do planu: (1) – główna brama obozu; (2) – wewnętrzna brama; (3) – szpital, prysznice; (4) – tzw. "Biały Dom": kuchnia, jadalnia, biblioteka, teatr - zanim został przeniesiony do baraku (9); (5) – dom komendanta obozu; (6) – kaplica; (7) – szkoła, również poczta i tzw. giełda czy sklep – tj. miejsce, w którym jeńcy handlowali wymiennie towarami z paczek żywnościowych, w okresie Oflagu XXIB - kwatera starszego oficera obozu, (8) – w połowie przez pewien czas barak dla jeńców sowieckich, później magazyn paczek z Czerwonego Krzyża; (9) – teatr, siłownia; (10) – baraki 3A & 3B; (11) – baraki 8A & 8B; (12) – baraki 9A & 9B; (13) – baraki 6A & 6B; (14) – baraki 7A & 7B; (15) – stodoła (używana jako magazyn), ale w okresie Oflagu XXI-B też barak dla ordynansów; (16) – barak dla ordynansów; w czasie Oflagu XXI-B – magazyn konserw, w części kuchnia, oraz tzw. “foodacco” (tak jeńcy angielscy nazywali sklep, w którym organizowali handel wymienny towarami z paczek żywnościowych; (17) – warsztaty, zaopatrzenie, krawiec, szewc, stolarz; (18) – pompownia, magazyn pościeli i naczyń; (19) – zachodnia publiczna latryna; (20) – wschodnia publiczna latryna; (21) – szklarnia; (22) – stróżówka; (23) – tylna brama; (24) – budynki administracji oraz areszt; (25) – baraki dla strażników; (26) – garaże; (27) – szopa na narzędzia.
Klucz do fotografii: na planie żółtymi kółkami z literami od A do N zaznaczono przybliżone miejsce wykonania zdjęć, przy czym strzałka oznacza kierunek, którym fotograf wykonywał zdjęcie. W większości przypadków próbowałem wykonać podobne ujęcia ukazujące współczesny stan otoczenia, choć czasem ze względu na inne ukształtowanie terenu, zmiany w zabudowie czy bujną roślinność nie zawsze było możliwe wykonanie identycznego ujęcia.
Dr. Pierre Descoeudres (razem z niemiecki oficerem) stoi przy białym namiocie przylegającym do baraku (8). W początkowym okresie wojny jeńcy mieszkali w namiotach, baraki (11)-(14) jeszcze nie istniały – zostały zbudowane siłami jeńców później w okresie 1941-42. W tle widać budynek znany jeńcom jako “Biały Dom” (4), po lewej stronie widać fragment innego namiotu, prawdopodobnie wolnostojącego. Zdjęcie wykonano z podwyższenia, na które prowadziły drewniane prowizoryczne schody. Na pierwszym planie widać także oplecioną drutem kolczastym poręcz tych schodów. Wniesienie to i schody można dostrzec na innym zdjęciu wykonanym z przeciwnej strony, dodanym w ostatnim czasie do artykułu o Francuskim Stowarzyszeniu Pamięci Oflagów IID–IIB–XXIB. Tamże, na czwartym z kolei zdjęciu widać główny dziedziniec obozu, barak (8) po lewej stronie oraz baraki (9) i (10) w tle. Wspomniane schody znajdowały się na prawo od baraku (10).
B i C: (górne i dolne lewe) Wg oryginalnego opisu – wizyta delegata MKCK Dr. Pierre’a Descoeudresa, 31 lipca 1940 r. (sygnatura zdjęć odpowiednio: V-P-HIST-01725-02, V-P-HIST-01725-01, V-P-HIST-01724-06; (dolne prawe) współczesne ujęcie w podobnym kierunku.
Dr. Pierre Descoeudres z niemiecką obsługą obozu oraz jeńcami stoją na podwórku Domu Komendanta (5). Budynek ten znajdował się poza drutem kolczastym. Fragment oryginalnego ogrodzenia ze splotem z drutu kolczastego wciąż znajduje się w miejscu (C), z którego wykonano to zdjęcie.
Wg oryginalnego opisu – Stalag XXI B. Jeńcy angielscy. Suszenie prania, 31 lipca 1940 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01245-03).
Wschodnia publiczna latryna (20) budowana przez polskiego murarza. „Biały Dom” (4) znajduje się dokładnie za tym budynkiem, na zdjęciu widoczny również daleko w tyle budynek niemieckiej administracji obozu (24) zlokalizowany po drugiej strony ulicy. Budynek (20) od kilkunastu lat już nie istnieje, ale w miejscu, gdzie stał, wciąż pozostał fragment jego fundamentów.
F: (lewe) Wg oryginalnego opisu – Stalag XXI B. Angielscy jeńcy oczekują na posiłek, 31 lipca 1940 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01523-02); (prawe) współczesne ujęcie w podobnym kierunku.
G: (lewe) Wg oryginalnego opisu – Stalag XXI B. Angielscy jeńcy wojenni, wydawanie posiłku, 31 lipca 1940 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01522-05); (prawe) współczesne ujęcie w podobnym kierunku.
Również w okresie Oflagu 64 kuchnia zlokalizowana była w dużym pomieszczeniu w piwnicy “Białego Domu” (4), ale według wielu źródeł kuchnia znajdowała się również w zachodniej części budynku (16).
H: (wyżej) Wg oryginalnego opisu – Stalag XXI B. Widok dziedzińca obozowego z jeńcami angielskimi, 31 lipca 1940 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01499-01); (niżej) współczesne ujęcie w podobnym kierunku.
I: (lewe) Wg oryginalnego opisu – Stalag XXI B. wizyta delegata MKCK Dr. Pierre’a Descoeudresa, 31 lipca 1940 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01724-09); (prawe) współczesne ujęcie w podobnym kierunku (2013).
J: Wg oryginalnego opisu – Oflag XXI B. Jeńcy francuscy gotują w kuchni polowej, 25 września 1942 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01525-01).
Fotografię tę wykonano z okna obozowego szpitala (3) i jest na niej widoczny fragment baraku (8), który w okresie Oflagu 64 był odgrodzony i zamieszkiwali go jeńcy sowieccy. Jak widać na zdjęciu budynek (24) po drugiej stronie ulicy był w tym czasie w trakcie budowy. Warto zwrócić uwagę na miejsce oznaczone pomarańczową strzałką – nie istniały jeszcze w tym czasie budynki (25) oraz (26), natomiast w ich przyszłym miejscu znajduje się staw. Nie jest to jednak ten sam staw oznaczony na powyższym zdjęciu lotniczym. Inaczej w tym czasie wyglądała również główna brama obozu. Nie było jeszcze stróżówki i dodanego później w 1943 r. odgrodzonego terenu z drugą wewnętrzną bramą.
Dr. Pierre Descoeudres w towarzystwie niemieckiej obsługi obozu oraz jeńców stoi przed budynkiem obozowego szpitala (3). W jednym z okien szpitala widoczni obozowi lekarze.
Nie jestem w stanie rozpoznać mundurów jeńców, ale w okresie mod września 1942 r. do kwietnia 1943 r. Oflag XXI B był obozem przeznaczonym głównie dla pilotów RAF. Oficerowie Francuscy przebywający w Szubinie przed nimi zostali przeniesieni do innego obozu (Oflag IID). Mam jednak świadomości, że wg raportu Friedricha i Lehnera z dnia 25/09/1942 w obozie znajdowało się 548 Brytyjczyków, w tym głównie Anglików i Szkotów oraz także kilkunastu Francuzów, Polaków i Czechów. Fotografię wykonano w pobliżu ogrodzenia równoległego do ulicy - wówczas imienia Adolfa Hitlera. Mieszkańcy Szubina z pewnością dostrzegą też w tle las "Wesółka".
K: Wg oryginalnego opisu – Stalag XXI B. Jeńcy francuscy gotują w kuchni polowej, 25 września 1942 r. (sygnatura zdjęcia: (V-P-HIST-01525-09).
L: (wyżej) Wg oryginalnego opisu – Oflag XXI B. Widok ogólny na obóz jeniecki, 25 września 1942 r. (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-02289-04); (niżej) współczesne ujęcie w podobnym kierunku.
M: Wg oryginalnego opisu – Oflag 64. Wizyta delegata MKCK, Dr. Mayera, 10 lipca 1944 r (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-01769-29).
Podobnie jak w przypadku zdjęcia J mam wątpliwość, czy opis dot. jeńców francuskich jest poprawny. Zdjęcie to wykonano pomiędzy budynkiem (16) a drewnianą stodołą (15). Barak (14) jest widoczny po prawej stronie oraz dalej w tle, oznaczona numerem (21), szklarnia.
Zdjęcie to ukazuje ogród, który znajdował się w sąsiedztwie terenu rekreacyjnego. Na zdjęciach tych pokazane są baraki (11) i (12) oraz wykonane wczesną wiosną 2017 zdjęcie ruin baraku (12) w oddali, podczas w gdy barak (11) znajdował się mniej więcej za linią kwitnących drzew.
Na zdjęciu wykonanym na tle budynku obozowego szpitala (3) stoją od lewej: Starszy Oficer Obozu Col. Thomas Drake, delegat MKCK Dr. Meyer, Lt. Col. William Schaeffer, Lt. Col. John Waters i Major Merle Meacham.
N: Wg oryginalnego opisu – Oflag 64. Widok ogólny, 10 lipca 1944 r (sygnatura zdjęcia: V-P-HIST-E-00444).
Fotografię wykonano na terenie rekreacyjnym obozu. Na zdjęciu widoczne są: barak (14), stodoła (15) oraz szklarnia (21). Amerykańscy jeńcy grają w baseball.
Specjalne podziękowania dla Stephena Dando-Collinsa, Fanii Khan Mohammad z biblioteki audiowizualnej Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie, Elodie Caldwell oraz Janowi Danilukowi.
© Mariusz Winiecki
